Euskaldunak erromatar konkistatik (K.a. III-I mendeak) bizirik iraun zuen iberiar penintsulako aurrerromatar populu bakarra da eta baita Europan emandako indoeuroparren zabalkuntzatik ere (K.a. 2.500.etik aurrera), zeintzuengandik gaur egungo europarren hizkuntza eta kultura gehienak etortzen diren.

Azken ikasketa genomikoen arabera, euskaldunak neolito garaian nekazaritza eta abeltzaintza zabaldu zuten lehengo nekazarien ondorengoak izango ziren.

Euskaldunen arbasoen zabalkuntza Europan Epiro-n (Grezia) hasi zen, orain dela 8.000 urte. Epirotik kostalde adriatikora, Italia eta Sardiniara eta, itsasoz, orain dela 7.500 urte, iberiar penintsularaino heldu ziren. Itsasoz egindako zabalkuntza azkar honek, europar mediterraneoan eta Afrikako iparraldean zeramika kardiala zabalduko zuen. Euskalduna, hortaz, jarraitasunez Europan bizi izan den populurik zaharrenetarikoa da.

Euskaldunen arbasoak, gure lurretara heltzean, mendez mende, europar mendebaldean bizi zen bertoko populazio paleolitikoarekin aldizka nahastuko zen, Ekain (Gipuzkoa) edo Santimamiñe (Bizkaia) margotu zuten berberekin. Paleolitikoak garaiak, azal ilundunak, orokorrean begi urdindunak eta ile ilunekoak ziren; neolitikoak, aldiz, erdizkako garaierakoak, azal zuridunak, eta begi eta ile ilundunak ziren.

Paleolitikoak, orokorrean, nomadak eta ehiztari-biltzaileak ziren, nekez harremanetan jartzen ziren euskaldunen arbaso neolitikoekin. Azken hauek sendentarioak ziren eta, nekazari eta abeltzainak izatean, janari-soberakin gehiago zuten, beren ugalketa azkarra ahalbidetu zuena. Aldizkako 3.000 urteko nahasketen ondoren, neolitikoek paleolitikoak absorbatuko zituzten eta neolitikoen hizkuntza bera hitz egiten bukatuko zuten, hots, euskararen arbasoa.

Erromatar inperio garaian (K.o. I mendean) baskoien menpean zeuden lurraldeak. Klik egin irudi gainean mapa handiturik ikus dezazunKobre garaian, erdialdeko Europatik lehengo eta, brontze garaian, erdialdeko eta iparraldeko Europatik gero, populazioen bi bolada helduko ziren, ziurdanik indoeuropar hiztunak, zeintzuek jatorri neolitikoko gizonezkoen leinua euskaldunen artean desagertaraztea ekarriko zuten, beste aurreindoeuropar populu baten ere gertatu zena, etruriarrengan. Bi populu hauetan gizonezkoen leinuaren desagerketaren arrazoia oraindik ez da argitu, hau azaltzeko zio kulturalak edo mendebaldeko Europan indoeuroparrek beren hedapenean zabaldutako pandemia bati egotziz -europarrak Ameriketara heltzean gertatu zen bezala-, zeinak gehiago gizonezko neolitikoei erasango zien emakume neolitikoei baino eta, hurrengoko belaunaldietan, gizonezkoen leinu neolitikoa desagertzea ekarriko zuena, jatorri indoeuroparrekoak ordezkatuz, gaixotasun honi immuneak baitziren. Hala eta guztiz ere, antzinako euskaldunek eta baita etruriarrek ere beren hizkuntza aurreindoeuroparretan mintzatzen eta beren kulturak mantentzen jarraitu zuten, kultura indoeuroparreko eraginekin aberastuz.

Erromatarrak, indoeuropar populua zena, euskal lurraldeetara heltzean, euskaldunak idatzitako historian sartzen dira. Euskaldunek, erromatarren helera baino lehenago, bazuten ere beren hizkuntzara egokitutako idazkera; baina hau idazteko material galkorrak erabiltzean, feniziar idazkerarekin gertatu zen bezala, ez da idatzizko dokumenturik kontserbatu, bakarrik "Irulegiko eskua"-n (brontzez egina) edota erromatar garaiko txanponetan aurki daiteke.

Euskal tribu batzuek erromatar inbasioa onartuko zuten; baina, beste batzuek, akitaniarrak bezala, ostera, guztiz aurka egongo ziren, erromatarren legioen aurka eginez. Erromak, euskal tribu ezberdinen konkista lortu eta gero, inperioan ongi barneratzea jakingo zuen, Erromarekin sei mendetako bizikidetza baketsua ekarriz.

Geografo greko-erromatarrek "vascones" (baskoiak) izenarekin euskal hiztun ziren tribu bati deitu zioten, zeina Nafarroa, Errioxako zati baten eta mendebaldeko Aragoin zabaltzen zena.

Erromatar Inperio garaiko Baskoniaren lurrraldeak nahiz eta bakarrik Nafarroara, Errioxara eta Aragoiko ipar-mendebaldera zabaldu; germaniar inbasioetan zehar, euskal tribuen batasunetik aurrera, Pirinio eta Frantziako hego-mendebaldeko lurralde askotara zabaldu ziren.

Vasconia toponimo latindarra euskaraz izendatzeko era Euskal Herria izan zen, bertako biztanleek beren populuari deitzeko euskaldunak hitza erabiliz, hitzok gaur egun erabiltzen jarraitzen direlarik. Beste hizkuntza batzuetan, hala ere, euskaldunei eta beren lurrari deitzeko berbak aldatu egin dira historian zehar.

Apogeo de la alianza vasco-aquitana. El occidente europeo en el 711 d.C., antes de la invasión árabe de la península ibéricaFranko-bisigotiar garaian euskaldunei deitzeko, arestian dagoeneko esan dugunez, vascones hitz latindarra erabiltzen zen (batzuetan wascones bezala ere idatzita agertzen da). Gerora, kronikoi karolinjioetan frankoen menpe zeuden euskaldunak eta aske zeudenak bereizten hasten dira, azken hauei deitzeko nafar hitza erabiliz; vascon elea erabiliz (hitz hau fonetikoki bilakatzen joango zen egungo gaskoi hitzari bidea emanez) bakar-bakarrik frankoen menpean jarraitzen zuten euskaldunei deitzeko.

XI. mendeko Iruñea-Naiarako Erresumaren goren-unearekin (XII. mendera arte ez zen ofizialki Nafarroako Erresuma bezala deituko), euskaldunak deitzeko nafar hitzaren erabilera orokortzen joango zen; baskoi elea bixkanaka-bixkanaka baztertuta geratuz.

XII. mendean nafar erresuma, gaztelar zabalkuntza militarraren aurrean, Errioxa eta Bizkaiko lurraldeak emateko Gaztelarekin paktu batera heltzera behartuta ikusiko zen.

Errioxa, garai haietan euskaldunez populaturiko lurralderik garrantzitsuena zena eta erresumaren hiriburua bertan zeukana, Naiara, Gaztelak anexionatuko zuen. Nafar erresumaren hiriburua, berriz, baskoien hiriburu historikora pasatuko zen, Iruñera.

Nahiz eta Otsoitz dinastia, gerora Otsoitz-Haro izenarekin ezagututa izango zena, XI. mendean Bizkaiko gobernuaren buru nafar monarkiak ipini (lehenik konderri ez-hereditario eta geroago oinordetza-jaurerri bezala), 1116.ean Aragoi eta Iruñeko errege zen Alfontso I.a Borrokalariak jaurerriaz gabetu zien. Harotarren jaurerria berreskuratzeko nahiak Errioxaren eta Bizkaiaren anexioan gaztelarrekin elkarlanean aritzera eramango die. Haroko etxearen zerbitzuak 54 urte aurrerago galdu zuten Bizkaiko Jaurerria Gaztelak berriz ere emanez sarituko zituen.

Europar mendebaldea 1034.ean, Antso "Nagusia" Nafarroakoaren goren unean. Klik egin irudi gainean mapa handiturik ikus dezazunBizkaia, gaztelarren menpean, Gaztelako interesen defentsazko gerretan murgilduta ikusiko zen. Harotarren elkarlana gaztelar espantsionismoan beren jaurerriaren lurraldeen haundiagotzea ekarriko zuen, Gaztelako erregeek emandako lurraldeei esker. Bizkaiko Jaurerria, gaztelar orbitan egon arren, legalki independentea izango zen 1.516.era arte zeinean behin betiko Gaztelara anexionatua izango zen.

Gaztelar erresumaren ondoz ondoko gerretan bizkaitarrek landutako borrokalari-ospeak, aurrerantzean, euskaldunak Gaztelan vizcaínos (bizkaitarrak) bezala ezagutzea ekarriko zuen. Izendapen hau beste europar herrialdeetara zabalduko zen bitartean; Aragoiko koroaren lurraldeetan, berriz, navarresos (nafarrak) bezala izendatuak izaten jarraituko zuten.

XVI. mendean, Cervantes idazle espainiarraren testuetan irakur dezakegunez, ohikoa zen Pirinioko alde bietako euskaldunak vizcaíno terminoarekin izendatzea (behe nafarrak ezik, zeintzuk Frantzia eta Espainian vascos bezala izendatuak ziren). Mende berean, Felipe II.aren erregetzan, Espainiar Inperioaren goren unean, euskaldunek espainiar gortearen eta inperioko kolonien administrazioa monopolizatzen dute. Garai honetan zehar, historikoki okerra zen orokortze bat eman zen euskaldunak, kantabriarrak eta iberiarrak asoziatuz, espainiarren jatorrizko hizkuntza eta kultura bezala euskara eta euskal kultura kontsideratuz, eta are euskal foruak espainiarren antzinako legeak bezala, euskal lege batzuk espainiar monarkiak errespetatu eta babestu behar zituenak espainiartasunaren adierazgarririk nabarmenenak baitziren. Euskaldunek Espainiaren esentzia irudikatzen zuten, Espainia menderakaitza, kantabriarrak, Erromatar Inperioa berak ere garaitu ezin izan zituenak, honen froga, garai horretako okerreko sinismenen arabera, euskaldunek beren milaka urteko hizkuntza hitz egiten jarraitzea. Espainiarra eta euskalduna zenaren arteko asoziazioa maila batera heldu zen, Esteban Garibai errege-kronikari gipuzkoarrak Felipe II.aren genealogia egin zuenean kantabriar menderakaitzekin ahaidetu zuela, espainiar monarkia erromatar garaiko kantabriarrekin lotuz, honela, errealitate historiko bat irudikatu nahi zen zeinean espainiarrak beste populu batzuk menperatzeko jaioak ziren baina inoiz ez menperatuak izateko.

XVIII. mendeko europar mapetan egungo Euskadi artean Bizkaia bezala izendatzen da. Espainiako mapa zahar hauetan ikusten den Bizkaia ez da gaur egungo Euskadiko lurraldeetara bakarrik zabaltzen, baita Errioxa eta Santanderko badiarainoko kantabriar lurraldeetara ere, hau da, Kantabriako eki-erdia bizkaitarra bezala kontsideratzen zen, mende honera arte ohikoa baitzen errioxarrak eta ekialdeko kantabriarrak bizkaitarrak bezala jotzeak.

Gaztelako lurraldeetan euskaldunak vizcaínos bezala izendatzeak, halaber beste europar herrialdeetan; eta nafarrak, Aragoiko antzinako koroaren lurraldeetan, artean XVIII. mendean indarrean jarraituko zuen.

Arestian ikusi dugun euskaldunen eta erromatar garaiko kantabriarren arteko okerreko asoziazioaren bitartez, XV. eta XVI. mendeetatik aurrera ohikoa izango zen europar giro erudituetan kantabriar elea erabiltzea nafarrak izendatzeko. XVI. mendetik aurrera izendapen hau, baita giro erudituetan ere, batez ere, arabarrak, bizkaitarrak, errioxarrak, gipuzkoarrak eta ekialdeko kantabriarrak izendatzeko erabiltzen hasiko zen, gerora, hitz honek, tesi euskal-kantabristei bidea emango ziena.

Iberiar penintsula 1050.ean, Iruñea-Naiarako Erresuma zatikatu eta gero. Klik egin irudi gainean handiturik ikus dezazunNahiz eta XVII. mendera arte vascongado hitza erabilia izan euskaraz hitz egiten zuen orori deitzeko (euskaldun hitzaren baliokide bezala). XVIII. mendetik aurrera, euskal-kantabristek eta espainiar monarkiak vascongado (jentilizioa) eta, gaur egungo Euskadi deitzeko, Provincias Vascongadas edota Vascongadas terminoak erabiltzen eta orokortzen hasiko ziren, vascongado hitzaren jatorrizko esanahia aldatuz eta, era honetan, nafarrak, vascongado berbaren esanahian, kanpoan utziz.

Vascongado hitza (vasconicatus hitz latindarretik datorrena) jatorrian euskaldun elearen sinonimoa zen edo euskal hizkuntzarekin erlazionatua zegoena; romanzado hitza (romanicatus hitz latindarretik datorrena), ostera, latindar hiztuna edo mintzaira honekin erlazionaturik zegoena. Berba biak Euskadin ez ezik Nafarroan ere erabiliak ziren.

1587. urtean Iruñeko Apezpikutegiak egindako herri-zerrenda batean, Nafarroako gaztelar konkista gertatu eta hirurogeita hamabost urte geroago, Nafarroan garai haietan zeuden 536 udalerrietatik lengua vascongada-koak (euskal hiztunak) 453 zirela (udalerrien %85a) eta, bestalde, lengua romanzada-koak (erdal hiztunak) 83 udalerri zirela (udalerrien %15a) ageri da. Nafarroa Gaztelak konkistatzean (1512) eta, gerora, gaztelar korora gehitzean (1515), desnafartze prozesu bati hasiera emango zitzaion, egun nafar biztanleriaren %20ak bakarrik nafar erregeek mintzatutako hizkuntzaz berba egin edota ulertzeko gai izatea ekarriko zuena.

Gaztela eta Aragoi, Frantzia eta Nafarroako lurraldeak 1500.ean. Klik egin irudi gainean handiturik ikus dezazunNafar kulturaren galtze hau Ebroko erriberan eta arabiar menpean zeuden Aragoiko mugaldeko guneetan hasiko zen. Lurralde hauek hasieran Zaragozatik gobernaturiko andalustar goiko markaren barne egon ziren eta, geroago, Zaragozako Hajiberriaren barne. Hau dela eta, euskal kultura pixkanaka-pixkanaka musulmanek menperatutako lurraldeetako biztanleen gehienen kultura zen aragoiarrak baztertuko zuen.

XII. mendean nafarrek musulmanen eskuetan zegoen Ebroko erribera birkonkistatuko zuten, non lehen hizkuntza aragoiarra eta bigarrena euskara zen. Garai honetako eta geroagoetako erriberako biztanleriaren elebitasun hau XIV. mendeko testuetan argi ageri da, bertan sustraituak zeuden, eta artean erlijio musulmanekoak ziren familietan, arabiar izena eta ezizen euskalduna zuten pertsonak agertzen baitira. XIV. mendetik aurrera Gaztelaren botere politiko, komertzial eta kulturala dela medio, Nafarroako hegoaldeko kultura aragoiarra gaztelar kulturak xurgatuko zuen, gaztelar-aragoiar kultura sortuz. Espainiar agindupean (XVI. mendetik aurrera) gaztelar-aragoiar kultura Nafarroako erdialde eta iparralderantz zabaltzen hasiko zen, nafarren berezko euskal kultura apurka-apurka desagertaraziz.

Azkenik, XIX. mendetik aurrera, basque frantziar hitzetik datorren gaur egungo vasco ele espainiarra zabaltzen hasiko zen, zeina behe Erdi Arotik nafar kontinentalak bakarrik izendatzeko balio zuen. XIX. mendeko vasco terminoa orokorragoa zen, eta euskarazko euskaldun elearen baliokidea, Euskadiko, Nafarroako eta Iparraldeko biztanleak bere esanahian bateratu nahian.

Espainia, Frantzia eta Nafarroako lurraldeak 1600.ean. Klik egin irudi gainean handiturik ikus dezazunEuskal mundua Erdi Aroan, web orri hauetan zehar ezagutuko dugunez, Pirinio gunean zehar zabaldutako entitate politiko ezberdinetan zatikatuko zen. Egun bakarrik zazpi lurraldek kontserbatu dute beren berezko jatorrizko kultura (Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa, Nafarroa Beherea eta Zuberoa).

Inguruko populu latindarren zabalkuntza militarren edo ondorengotza barne tentsioen ondorioz, euskaldunak historikoki bateratu zuten bi entitate politikoen zatikatzea (Euskal Herriko Dukerria, Iruñea-Naiarako Erresuma) ekarriko zuen, euskaldunak, askotan, antagonikoak bihurtu ziren entitatate politiko ezberdinetan bananduz eta guda askotan elkarren aurka borrokatzea ekarriz (Gaztela Nafarroaren aurka, Frantzia Espainiaren aurka etab.).

Hala eta guztiz ere, haien artean lurralde komun bateko partaide sentitzeko nozioa mantenduko zen, hots, "Euskararen Lurreko" edo "Euskal Herriko" partaide sentitzeko nozia. K.o. XVI. mendetik aurrera, eta nahiz eta politikoki bateraturik ez egon, Euskadin, Nafarroan eta Iparraldean euskaraz idatziriko testuetan behin eta berriro Euskal Herria terminoa aipatzen baita. Termino honek halaber euskaldun hitzak, mende asko atzerantz eramaten gaituzte, termino hauek Erromatar Inperioaren gainbeheran eta batez ere franko-bisigotiar garaian (K.o. V. mendetik aurrera) euskal tribuen artean zabaltzen hasi zirelarik, tribu hauek batu behar izan zirenean germaniar inbaditzaileen aurka egungo euskal populua sortuz.

Frantziar mintzairak Euskal Herria terminoa Pays Basque bezala itzuliko zuen, gerora, espainiar hizkuntzak termino frantses hau bereganatuko zuen País Vasco bezala egokituz.

Espainia, Frantzia eta Nafarroako lurraldeak 1700.ean. Klik egin irudi gainean handiturik ikus dezazunNafarroako Antso Nagusiaren heriotzaren ondoren (XI. mendea) gertaturiko euskaldunen batasunaren gabeziak eta euskaldunak sei entitate politikoetan bananduak geratzeak (frantziar eremupean zegoen Gaskoniako Konderria, Gaztelako Erresuma, Aragoiko Erresuma, bartzelonar eremupean zeuden euskaldunak populaturiko Lleidatar lurraldeak eta zatikatzearen ondoren Iruñea-Naiarako Erresumaren barnean geratu ziren lurraldeak) euskara ahultzea ekarriko zuen.

Antso Nagusiaren heriotzaren ondoren gertaturiko Iruñea-Naiarako Erresumaren zatikatzeak euskararentzat sekulako ondorio latzak izango zituen, lurralde horietan latindarrek euskaldunak apurka-apurka kulturalki asimilatzea ekarriz.

Euskal biztanleria Gaskoniako hego-erditik, Gaztelako ipar-ekialdetik, Kantabriako ekialdetik, Errioxatik, Aragoiko iparraldetik eta Kataluniako ipar-mendebaldetik desagertuko zen, mendetako asimilazio kulturalaren ondorioz, eta baita beren hizkuntzaren debekutik etorritakoa ere, esate baterako, hiru mendetan zehar Huescan (Aragoiko iparraldean) gertaturikoa. Asimilazio kultural honek erresistentzia izango zuen, adibidez, Errioxan, gazterlar konkista eta anexioa gertatu aurretik ekonomia eta politika aldetik euskaldunez populaturiko lurralderik garrantzitsuena zena. 1239.ean Oiakastroko (egun espainieraz Ojacastro bezala ezagutua) errioxar udalerriko alkateak Gaztelak bidalitako merino (zaindari erreala) erdalduna atxilotzeko agindua eman zuen, hiribilduko foruak honek euskaraz jakitea exijitzen baitzuen.

Gaur egun euskara eta, hortaz, euskal populua XI. mendean zabaltzen zen lurraldeen bederatziren batean zabaltzen da.

Artean, Erdi Aroan, ohikoa zen euskara entzutea:

Kataluniar Pirinioetan, adibidez, Arango Bailaran edo Andorran ("zuhaixkaz beteriko lurra" esanahia duen euskal toponimoa). Euskal mintzaira XII-XIII. mendera arte Nafar erregeak ehortzita dauden Naiarako "Erregeen Panteoi"-ko hormaren zati bat (Errioxa, Espainia) Lleidako piriniar herrietan hitz egin zen. Aragoin ("haranaren tokia" esanahia duen euskal toponimoa) ere berba egin zen, zehatz-mehatz, Huescako probintziako herrietan eta Zaragozako probintziako mendebaldean XVIII. mendera arte.

Huescako hiriburuan, antzinako Oskan, 1349. urtetik aurrera, hiru mendeetan zehar, Aragoiri izena eman zion hizkuntzaren erabileraren debekua eman zen, honen ondorioz, euskaldunak lurralde horretatik desagertuko ziren, gune horretan aragoiar hizkuntzaren inposaketa dela eta.

Las Cinco Villas de Aragon-go eskualde zaragozarrean euskara etengabe hitz egin zen erromatarrak heldu baino aurretik XVIII. mendera arte. Esparru honetan, gaur egun Sadaba eta Sofuentes deitzen diren herrietan, inskripzio erromatarrak aurkitu dira, non euskal pertsonen izenak irakur ditzakegun. XVI. eta XVII. mendeko datuek ere Sos del Rey Catolico-ren (antzinako Sause euskalduna) izaera euskaldunaz hitz egiten digute. Ezin dezakegu ahaztu, zentzu honetan, eremu honetako herri gehienak herri euskaldunak zirela, eta hau dela medio, 1.785. urtera arte, Iruñeko gotzaingoaren barruti barnean sarturik egon zirela.

Errioxar Nairan (espainieraz Nájera) ere, X. eta XII. mende bitartean Iruñea-Naiarako Erresumaren hiriburua izan zen hirian, euskaraz hitz egin zen. Errege nafarrak udalerri horretako Andre Maria Erregina monastegiko Errege Panteoian ehortziak daude. Errioxako beste udalerri batzuetan ere XVI. mendera arte hitz egin zen. Penintsulako erresuma kristau batek egin zuen lehen txanpona 1034. urtean egin zen, Naiaran, txanponaren atzekaldean Naiara euskal toponimoa agertzen delarik.

Biarnoko herrietan (Frantzia) XVI. mendera arte arrunta zen euskaraz hitz egiten entzutea, eta herri askotan XIX. mendera arte kontserbatu zen, orain Euskal Herriarekin muga egiten duten herri batzuetan hitz egiten da bakarrik eta oso gutxi.

 

 

 

Elkarbanatu orrialde hau!

 

 

 

 

Euskal Herriko Historiak hurrengo orrialdean darrai >> Historiaurrea