Nafarroatik Kataluniaranzko baskoien zabalkuntza ematen da. Euskal hizkuntza lur hauetan zeltiberiera, galiera eta iberierarekin batera biziko da.

Erromatarrak euskal lurretara heltzen dira. Geografo greko-erromatarrek Pirinioen alde bietan finkatutako euskal tribuak deskribatzen dizkigute. Euskal tribuek hizkuntza bereko dialektoak hitz egiten dituzte, euskara zaharrez.

Garona ibaitik (Frantziako erdialdetik) Soriaraino erromatar garaiko hilarrietan aurkituriko euskal jainko- eta pertsona-izenak.

Bisigodoek eta frankoek euskal tribuen lurrak inbaditzen dituzte. Tribu hauek batu egiten dira inbaditzaile germaniarren aurka eta, hortik aurrera, wascones izena erabiliko da franko eta bisigodoen kroniketan euskal populuari deitzeko. Tribuen batasunak euskararen batasuna ekarriko du eta III. mendetik VI.era euskara komuna garatuko da.

1545. urtean euskaraz idatziriko lehen liburua argitaratu arte (Bernard Etxepareren "Linguæ Vasconum Primitiæ"), monastegi ezberdinetan ("Iruzkin Emilianensiak") eta antzeko iturrietan, XI. mendetik XV.era aurkituriko lekuko urriei, Erdi Aroko euskara deitzen zaio.

Euskara modernoa. 1745.eko Larramendiren hiztegi hirueledunetik, gaur egungo euskara batura arte (1968.ean garatua).