Bigarren arrazoia euskara ahuldu zuena, Euskal Herriko Dukerriaren zatiketa eta, bestalde, Antso Gartzeitz III.a Nagusia hil eta gero egin zen Iruñea-Naiarako Erresumaren zatiketa. Honen ondorioz, garai honera arte, konderriak izan ziren Gaztela eta Aragoi, erresumak bilakatuko ziren. Beren jatorrian, XI. mendean, gaztelau eta aragoiar biztaleriaren zati haundi bat, halaber, beren lehengo erregeak euskaldunak izan arren; errekonkista aurrera joan ahala, gero eta mozarabiar biztanleria gehiago eta, beraz, latindarra gehitzen joan zen. Euskara, pixkanaka-pixkanaka, erresuma haietako eguneroko komunikazio-hizkuntza bezala baztertuta geratuz.

XIV. eta XV. mendetik aurrera, bai Gaztelan eta baita Aragoin ere, euskara, soilik, nafar erresumakoa zen hizkuntza bezala kontsideratzen joan zen, hots, lur haien nafar menpekotasunetik geratzen zen aztarna bezala. Atzerriko legedien bitartez zuzenki gobernatuak izan ziren gune euskaldunak, apurka-apurka, euskara galtzen joango ziren, azkenean, lurralde hauetan, betirako desagertuz; euskara, bakar-bakarrik, orain dela gutxira arte euskal legedi forala kontserbatu zuten lurraldeetan mantenduz, hau da, Euskal Herria osotzen duten zazpi herrialde euskaldunetan.

Nahiz eta euskal sistema forala berezko mintzaira eta kultura babesteko balio, ez zen nahikoa izan. Iparraldean gaskoiak, euskara babestuz, frantsesaren zabalkuntza pairatu zuen bitartean; Hegoaldean, Gaztela, justu hegoaldean izatean, Arabak eta Nafarroak pairatu zuten espainiar hizkuntzaren zabalkuntza. Gaur egun, Nafarroako iparraldean eta Arabako iparraldeko zati batean bakarrik mintzatzen da euskara arrunta. XIX. mendearen amaieran eta XX. mendeko erdiaan Bizkaiko mendebaldeko industria siderurgiko indartsura, espainiar hiztun ziren etorkinen etorrerarekin Bizkaiko mendebaldean euskara arrunta Nerbioi ibairaino galdu zen.

Bestalde, Erdi Aroko garai haietan, kristautasunak euskara hizkuntza basati eta pagano bezala so egiten zuen. Hizkuntza eta kultura latindarrak kristautasunaren sinonimoak ziren, euskal biztanleria gehiena jentila edo paganoa baitzen. Hizkuntza eta kultura latindarrek aurrera egiten zuten heinean, kristautasunak aurrera egiten zuen. Dena zegoen euskararen aurka. Oso esanguratsua da XIV. gizalditik aurrera, hebraikoa, arabiarra eta euskalduna zena debekatzen hastea, hauek erlijio hebraikoa, islamikoa eta euskaldun gehienek gurtzen zuten Mariren (9) antzinako erlijio jentila errepresentatzen baitzuten. XIV. mendetik aurrera eman ziren euskararen debeku dekretuei buruz argibide gehiago izateko, Euskal Herriko Historiaren orrialdera jo.

(9) Euskaldunon antzinako erlijioa: Mari edo Maia antzinako euskal erlijioaren jainkosa gorena dugu, bere ikur kosmikoa eguzkia eta bere irudikapen grafikoa lauburu deitzen den eguzki-diskoa. Lauburu-aren buru-kopurua alda daiteke, baina euskaldun guztion artean ezagunena laukoa da. Eguzki-diskoak marrazteko ohitura, aldaera batzuekin, iberiar penintsulatik Alaskaraino, euroasiar kokapeneko antzinako kultura gehienetan aurki dezakegu. Oso ohikoa da, oraindik, Euskal Herrian dauden hilobi-harrietan, kristau gurutzeak zizelkatu beharrean, lauburuak zizelkatzea, era honetan, Mari-ren erlijioaren antzinako errituarekin jarraituz.

Erromatar garaiko hilobi-harriek ia euskal herrixka bakoitzak berezko jainkoak zituela erakusten dute, hurbileko herrixkarekin alderatuz ezberdinak zirenak. Honek antzinako euskaldunen erlijio-gurtzaren homogeneotasun gabezia islatzen du. Alabaina, gaur egunera arte, ahozko tradizioaren bitartez, antzinako euskal jainkoen gurtza iritsi zaigu. Jainko hauen izenak Euskal Herri osoan zehar edozein elezaharretan errepikatzen direlarik. Mendeetan zehar elkarrekiko isolaturik geratu ziren eremuak eta erlijio-substratu komuna partekatzen dutenak.

Erromatar Inperioaren egituren kolapsoarekin eta germaniar inbasioen hasierarekin, Pirinioaldean, egoera berriaren aurrean, ohitura latindarrak baztertzen joan ziren eta, aldi berean, euskal ohiturak nagusitzen joan zirela dirudi. Germaniarren aurka borroka egiteko eman zen euskal tribuen bateratzeak, euskara komuna sortarazi ez ezik erlijio-gurtzaren bateratzea ere ekarriko zuen, Mari-ren inguruko legendak Pirinioko alde bietan arruntak baitira. Elezahar hauetan ere jainko zaharren aztarna ageri da, adibidez, Urtzi (Eskandinaviar Thor-en antzekoa) bere aldaerekin: Ortzi, Ost, Ortz, Egu, In edo Inko. Jainko hau asteko egun batzuen erroetan ageri da: Ostegun (zeruaren eguna) edo Eguen-en (zeruaren eguna bizkaieraz) bezala. Edo elementu metereologikoetan: inar, inusturi, inontz, ortziri edo osti, besteak beste. Zeruaren gurtzak, hau baita Urtzi eta bere aldaeren esanahia, indoeuropar jatorri argia duena, agian euskal tribuetan zeltek sartu zuten. Gurtza hau, Mari-renaren atzean, geografikoki gehien hedatua egon zena izan zen.

Euskal tribuetan zuten aitzindaritzari esker, litekeena da Mari-ren gurtza Nafarroako baskoiek zabaldua izatea. Zabalkuntza honek berezko jainkoei eustea ekarriko zuen, kanpokoak baztertuz. Euskal erlijio-gurtzak, historiaurreko eta matriarkal jatorrikoa, eta Minostar Kretakoarekin antzekotasun asko zuenak (baita historiaurreko jatorrikoa ere), jainkotasun goren bezala lurrazpiko jainkosa bat irudikatzen du; guztiz kontrajarrita indoeuropar erlijio-gurtzekin, non jainkoak zerukoak eta patriarkalak diren. Gurtza honek, mendeak aurrera joan ahala, iberiar eta zelta jatorriko eraginekin aberasten joan zen eta, azkenean, franko-bisigotiar garaian, erromatar, iberiar eta zelta jatorriko beste euskal jainkoak desagertaraziko zituen; baita indoeuropar Urtzi-a ere (zeruko jainkoa), baina azken hau guztiz desagertarazi gabe. XII. mendean Aymeric Picaud kleriko frantsesak idatzitako Kalixtotar Kodizean, non bere Santiagorako peregrinazioa kontatzen duen, kontaktatu zituen euskaldunak jainkoari Urcia deitzen ziotela adierazten zuen.

Mari-k lurrazpian dauzkan bizilekuetan animalia-itxura hartzen du (zezen, ahari, aker, zaldi, suge, sai eta abar) eta hauetatik kanpo dagoenean gizaki-itxura; hauetariko bat, andere lirain eta ederrarena, ile luzeduna, oinetaraino heltzen zaion tunika gorri batez jantzita, bekokian urrezko zinta du, bere eskubiko eskuaz urrezko gaztelua eutsiz eta bere oinen inguruan, kiribildua, herensugea -dragoia-, zeinaren gainean Mari-ren irudia altxatzen den. Bere lurrazpiko bizitokiak Euskal Herriko mendirik garaienetan aurkitzen dira (Anboto, Oitz, Txindoki...). Zazpi urtetik behin bizilekuz aldatzen da. Egoitzez aldatzen denean, Mari, ortzia zeharkatzen duen zalaparta izugarridun suzko igitai bihurtzen da.

Erlijio hau hirutasun batez osatua zegoen, Mari-k eta bere bi semeek, Atarrabi-k (Ongiaren irudikapena) eta Mikelats-ek (Gaizkiaren irudikapena) osotuta. Hirutasun edo trinitate honetatik beste espiritu edo numen onak eta txarrak eratortzen zirelarik. Mari-k senarra zuen, Sugaar izenekoa, baita Maju-ren izenarekin ere ezagutzen zena. Maju eta Maia-ren (Mari-ren beste izena) arteko deituren antzekotasunak, Maju edo Sugaar Mari-ren irudikapen maskulinoa baino besterik ez zela adierazten digu, honela, existitzen diren izaki guztiak Mari-ren naturaren zati zirela, eta beragandik eratorritakoak zirela, adierazten zen.

Antzinako euskal erlijioak zioenez Lurran iluntasuna nagusi zenean, gizakiak Mari-rengana erreguka zuzendu ziren mehatxatzen zuten espiritu eta numenen aurka borrokatzen laguntzeko. Mari-k erreguak entzunez, bere alaba sortu zuen, Ilargia. Gizakiek bere argia eskertu zuten, baina haren argia ez zen nahikoa gaizkiaren aurka borrokatzeko. Orduan gizakiek, ostera ere, Mari-ri eskatu zioten argi gehiago zukeen eta iluntasuna garai zezakeen zerbait eman ziezaien. Mari-k, orduan, bere beste alaba sortu zuen, Eguzkia; eta, era honetan, eguna jaio zen. Harrezkero, egunetik zehar espiritu txar batik ere ez zituen gizakiak mehatxatu. Baina Eguzkia Lurraren mugaldean zegoen Itsasgorrieta-n murgiltzen zenean, gaua jaiotzen zen. Gaizkia gaua heltzean, bere gordelekutik irten eta gizakiak mehatxatzen jarraitzen zituen. Orduan, gizakiek Mari-ri gauan zehar gaizkiaren aurka borrokatzeko zerbait eman ziezaien eskatu zioten; eta Mari-k Eguzki Lorea -Carlina Acaulis- sortu zuen. Gauan zehar bere bizilekuetik irten ez zezaten, eta gaizkiaren aurka babesteko bere etxeetako atearen gainean Eguzki Lorea jar zezaten adierazi zien. Harrezkeroztik Mari-k adierazirikoa jarraitu zuten gizakiek ez zuten gehiago jasan gaizkiaren mehatxurik.

Mari-k, era honetan, lurbira bi mundutan zatikatu zuen: Eguzkiak argitzen zuen egunekoen mundua, edo bizirik zeudenena; eta, bestalde, Ilargiak argituriko gauekoen mundua, edo espiritu eta hilen arimenena. Antzinako sinesmenen arabera, Ortzia-n astroak mugitzen dira eta, mendebaldean sartzean, Itsasgorrietan murgiltzen dira, bere igarobidea Lurrazpiko Munduan jarraituz. Horrela, Eguzkiak bere igarobidearen zati batean munduko azala argitzen du eta, beste zatian, Lurrazpiko Mundua. Eguzkia eta Ilargia jainkosak dira, Lurraren -Mariren- alabak, zeinarantz egunero doazen Ortzitik zehar igarobidea egin eta gero.

Antzinako euskaldunentzat, heriotzaren esanahia, ez zen gaur egun mendebaldeko zibilizazioaren ikuspuntutik ikus dezakegun bezain beltza eta iluna. Pertsona bat hiltzean, bakar-bakarrik, izate egoera ezberdin batera pasatzen zen. Garai haietan esaten zen: Eguna egunekoentzat (bizirik zeudenentzat) eta Gaua gauekoentzat (hilik zeudenentzat)". Arau hau antzinako euskaldunek zintzoki betetzen zuten; Gaueko izenez ezagutzen zen espiritua betearaztearen jagole zelarik. Gaualdian euskaldunik etxetik kanpo balego, Gaueko-k bizidunengandik harrapatu eta gauekoen mundura eramango zuen betirako.

Euskal erlijioak, bizitzan, ondo ala gaizki zegoenaren araberako arauak zeuzkan, euskaldunak zorrozki bete behar zituztenak. Mari-k gezurra, lapurketa, harrokeria eta arrandia; hitza bete ez izatea, elkarren artean ez laguntzea, pertsonei begirunerik ez erakustea; eta halaber baimenik gabe bere bizilekuetara sartzea zigortzen du. Mari-k gaizkileak gezurra, lapurketa, harrokeria... sortu duen gauzaren kentzeaz edo galeraz zigortzen ditu.

Baita euskal sinismen honetan ere, bazegoen zeru eta infernua; hala ere, ez zeukan zerikusi handirik erlijio judu-kristauetako zeru eta infernuari buruzko kontzepzioekin. Pertsona bat hiltzen zenean gauekoena izatera pasatzen zen. Iluntasunean, Ilargia-k gidatzen zuen (ilargiaren jatorriko esanahia hildakoen argia da), Ilargia-ren argitasun bakarrarekin mendi artean zegoen bidezidor luze batetik zihoan, Mari-ren leizezulora eramango ziona. Nahiz eta bere bidea espiritu gaiztoez beterik egon, hildakoaren hilarrian zizelkatutako Mari-ren ikurrak, hots, lauburuak, babesten zuen. Mari-ren haitzulora heltzean, berarekin eta bere arbasoekin, betirako, bakean, alaitasunean eta oparotasunean Lurrazpiko mundua-n biziko zen. Hortaz, Mari-ren leizezuloa, antzinako euskaldunen zeruaren kontzeptua irudikatzen zuen. Hala eta guztiz ere, pertsona batek, bere bizitzan, Mari-ren arauak bete ez balitu eta lagun urkoarekin gaizki jokatu balu, Ilargia-k bere bidea argitu arren, gauetik gauera, Mari-ren leizezulora eramango zion bidezidor zuzena aurkitu arte, noraezean ibiliko zen. Hau zen purgatorioaren kontzeptua (aldi batez noraezean ibiltzea Mari-ren leizezuloa aurkitu arte) eta infernuarena (betirako noraezean ibiltzea bidea aurkitu barik).

Ikus dezakegunez, erlijio honek historiaurreko jatorri argia dauka, leizezuloa, toki bakedun, eroso, eta babesle bezala kontsideratzen baitu, lekurik hoberena betirako bizitzeko. Sinismen honen jatorria oso aspaldiko iragan batetik datorkigu, aitzineuskaldunak, glaziazioetan, tenperatura hotzak ekiditzeko, eta bizirik iraun ahal izateko, leizezuloetan babestu behar izaten baitziren. Gauean iluntasunean ibiltzeko bildurrak, bere jatorria, glaziazioetako hotzez beteriko gauetan dauka, zeren garai haietan, iluntzean, norbaitek ezin bazezakeen aurkitu tribua bizi zen leizezuloraino eramango zion bidezidorra, hotzez hilgo zen. Bizirik irauteko borroka hau, euskal erlijioan plasmaturik geratu zen, nahiz eta orain dela milaka urtetik, hotz glazialetatik bizirik irauteko, euskaldunok ez dugula behar kobazuloetan babestea.

Erlijio honek bizitzan ekiteko arau batzuk zeuzkan kristauekin alderatuz oso beretsuak zirenak. Faktore honek antzinako erlijiotik kristautasunera igarotzeko bidea erraztu behar zukeen; baina errealitatea guztiz ezberdina izan zen. Euskal Herrian kristautasuna sustraitzeak mendeak eraman zituen, behin betiko errotzeko mendebaldeko Europako gunerik zailena bilakatuz. Kristau erlijioak, hasiera batean, egin behar zuen bakarra, euskal hirutasun, jainko eta espirituen gurpena, kristau hirutasun eta santuen gurtza baten bihurtzea zen. Hala gertatu zen, adibidez, Mari-ren gurtzarekin. Gaur egun, oraindik, Ama Birjina-ri euskaraz Andra Mari deitzen zaio, Mari jainkosari deitzen zitzaion bezala. Izenen antzari esker (Mari > Maria) Mari-ren kultoa Ama Birjina-ren gurpena bilakatuz. Euskal Herrian existitzen diren Ama Birjin guztiak (Arantzazu, Begoña, Estibalitz, Antigua, Itziar...), orobat bere elizak eta baselizak, antzinako Mari-ren gurpen guneak ziren. Halarik ere, kristautasuna euskaldunek beren usadio eta erritu zaharrei uko ez egiteko adierazi zuten irmotasunarekin topatu zen, erlijio kristaua, behin betiko, oso berandu sustraitzea ekarriz.

Honen adibide, Jesus Nazareth-ekoak eta santu kristau gehienen izendapenek ez daukatela euskarazko itzulpenik; eta, hortaz, hauek izendatzeko orduan, espainiar (Hegoaldean) edota frantses edo gaskoi izendapena (Iparraldean) erabiltzen da. Beste europar mintzairetan, aldiz, kristautasunak haien herrialdeetan mendeetako ibilbidea izan duenez, berezko erak garatu izan dituzte. Adibide argia, euskaldunon zaindaria den Aralarko San Migel-en dugu. Ikusten denez santu hau izendatzeko gaztelaniazko forma erabiltzen da. Nafarroako Aralarko San Migel santutegia antzinako erlijio-gurtzaren gune izan zen. Salbuespenak bezala latin arruntatik hartutako apostoluen izen batzuk eta Erdi Aroan gaskoitik hartutako santuen zenbait izen. Mailegu hauek oso zaharrak direnez egitura eta fonetika aldetik euskal hizkuntzara egokitu ziren.

Erdi Aroan Nafarroako erregeek emandako laguntza onuragarriei esker, gaskoi hiztun asko Gipuzkoan eta Nafarroako iparraldean finkatu ziren, Donostia edo Pasaia bezalako herriak eraikiz. Gaskoi hauek kristau erlijiodunak izanda, beren kokalekuak kristautze-guneak bilakatu ziren, biztanleria gehienaren erlijioa, artean, euskalduna zen lurraldeetan.

Donostia, Donibane edo Doneztebe bezalako santuen izenak gaskoi mintzairatik datoz, hauetan latinezko dominus-etik eratorritako don- aurrizkiaren eranstea dakusagu, euskaraz santu esanahia hartzen duena. Dominus hitza erromatar errespetuzko forma zen, euskarazko jaun-aren baliokidea; espainierazko don eta doña berbak ere, latinezko hitz honetik datoz. Don- laburketa done hitzatik dator eta batez ere gaskoi jatorridun izenetan erabiltzen da. Done bai gizonezko eta baita emazkumezko santuentzat ere erabil daiteke, eta aurrean edo atzean jar dezakegu (Done Ignazio / Ignazio Donea).

Kristautasunaren lehen santuen izenak latin arruntetik euskarara pasatu ziren; eta hauek bakarrik hartzen dute jaun eta done hitzen laburketatik datorren jondoni forma, adibidez, Jondoni Petri edo Jondoni Jakue. Egungo euskaraz, izenaren aurretik jartzen den gaztelau jatorridun san hitza gehien erabiltzen den forma dugu.

XIX. mendearen azkenaldian, santuak izendatzeko euskarak zuen gabezia betetzeko asmoarekin, euskal lege fonetikoak erabiliz, Josu, Miren, Kepa, Joseba edo Andoni bezalako izenak garatu ziren. Hauek ponte-izen bezala harrera ona izan zuten arren; ez zuten izan arrakasta bera Jesus edo santuak izendatzeko orduan, usadioari eutsiz, espainiar, gaskoi edo frantses erak erabiltzen jarraitzen baitira.

Kristautasunaren behin betiko sartzea, hortaz, latindar berbeten eskutik eman zen, frantsesa edo gaskoiaren eskutik Iparraldean, eta espainiera eta baita gaskoiaren eskutik ere Hegoaldeko kasuan. Hizkuntza eta kultura latindarrak zabaltzen zihoazen heinean, Mari-ren erlijioa desagertzen joan zen; eta kristautasuna, berriz, hedatzen. Garaiko kroniken arabera, artean, K.o. XIV. mendean, Bizkaiko jaunek Mari jainkosari eskaintzak egiten zizkioten justizia eta zoriz gobernatu ahal izateko. Bizkaitar usadio zaharrek ziotenez Bizkaiko lehen jauna Mari-k sortu zuen, eta Bizkaiko jaunak jainkotasun honen ondorengoak zirenez Mari-k babesten zituen.

Nahiz eta Berant Erdi Aroan eta Aro Modernoaren hasieran erlijio ofiziala kristaua izan, erlijio biak elkarrekin bizi izan ziren. Beste Europako toki batzuetan gertatu zen bezala, hauen arteko nahasketa prozesua eman zen, kristau-gurtza tokiko erritu aurrekristauekin aberastuz.

Eliz agintariengandik isolatuagoak geratzen ziren euskal eremuak, Akelarre-a bezalako errituak izkutatu gabe praktikatzen jarraitu zuten. Akelarre hauetan Akerbeltza gurtzen zen, Mari jainkosaren irudikapen zoomorfikoetariko bat. Akerbeltza ohitura zaharren arabera espiritu gaiztoak eta gaixotasunak uxatzen zituen eta ugalkortasunaren ikurra zen. Gaur egun ere, Euskal Herriko baserri askotan, usadioari eutsiz, kortako animalien artean badago aker beltz bat. Garai haietako eliz agintariok, kanpotarrak izanda, erritu eta ohitura hauetan ezjakinak ziren eta, batez ere, erlijio hau desagertarazteko zuten premia dela eta, Akelarrea-k Satanas gurtzeko errituekin erlazionatu zuten, kristau ikonografian animalia hau deabruaren gurtzarekin erlazionatzen baitzen.

Okerreko asoziazio honek erlijio honekiko pixkanakako jazarpen handiagoa ekarriko zuen eta XVII. mendean, azkenean, galdu egingo zen, Inkisizioak sorginei (10) sorginkeri ekintzak leporatu zizkienean.

(10) Sorginak: sorgin hitza sortu berbatik eta -gin (egiten duena) atzizkitik dator, hots, jaiotzak egiten duena, emagina. Euskal erlijioko emakume apaizok druida zelten tankerakoak ziren, gurpen-toki eta ekitaldien ardura zuten, basalandareen bidez jendea osatu eta haurrak mundura ekartzen laguntzen zuten. Antzinako sinesmenen arabera, sorgin-ek Adur-aren bidez, hau da, kosmos-a mugitzen duen energia magikoaren bitartez, jaiotzen ziren haurrei bizitza ematen zieten; hortik dator, beraz, sorgin hitzaren jatorria.

Ehundaka sorgin-i, eta baita, artean, kristautu gabeko lehengo erlijioaren sinisdun askori ere, sorginkeria leporatu eta erre egin zituzten. Geroztik, sorgin hitzak euskaraz emagin esanahia izatetik, egun daukan esanahia izatera pasatuko zen.

Mantendu den erlijio zaharreko erritu bakarra Olentzaro-ren ospakizuna da. Erritu hau oso nahastua dago kristau erlijio eta mendebaldeko ohiturekin, baina oraindik bere jatorrizko izendapena kontserbatzen du.

Olentzaro, olendu eta aro hitzetatik dator, hau da, "aroaren berri ematen duena". Mari-k negu eta udako solstizioen etorreraren berri emateko, gizakiengana bidalitako espiritua zen. Euskaldunek espiritu honi eskaintzak egin behar zizkioten uzta eta ehizarentzat negua eta udara egokiak izan zitezen.

Euskaldunek, antzina, bere egutegian aro bi zuten soilik: negua eta uda. Udazkena (udaren azkena) eta Udaberria indoeuropar eraginak dela eta geroago gehitu ziren aroak dira. Orobat ilargialdian oinarrituriko euskal astea-k [ "(ilargialdiaren) hasiera" ] hasieran hiru egun zituen bakarrik:

Astelehena (astearen lehen eguna).

Asteartea (astearen erdian dagoen eguna).

Asteazkena (astearen azken eguna).

Jatorrizko euskal aste honi indoeuropar eraginarengatik beste lau egun gehitu zitzaizkion:

Osteguna [ ost (ortzi, zeru) + egun (eguneko argia); "ortziko eguneko argiaren eguna" ]

Ostirala [ ost (ortzi, zeru) + irala (irargi, ilargi); "ortziko ilargiaren eguna" ]

Larunbata [ (ilargiaren) lauren bat; "ilargiaren laurdenaren eguna", hots, "ilargierdiaren eguna" ]

Igandea (ilargi betearen eguna).

Dakigunez zenbait euskalkitan egun batzuen izendapenak alda daitezke, baina hauek dira zabalduenak eta batuerazko era estandarrak.

Olentzaro-ren omenezko ugalkortasunaren errituak, denborarekin, europar Santa Claus edo Papa Noel errituen antz handia hartu du. Hau, euskaldunei opariak ekartzeko, gabon-gauan menditik jaisten den ikazkina bihurtu da. Kristautasunaren eraginez Olentzaro-ren udako erritua San Joan bezpera-ko ospakizuna bilakatu da, egun honetan, gure lurreko herri bakoitzean, suak pizten direlarik udararen etorrera ospatzeko. Su hauek euskal usadio zaharretan sinbologia garbitzailea zuten eta haien xede nagusia espiritu gaiztoak uxatzea.

Antzinako erlijioaren existentzia, aho-igorpenari esker, gaur egunera arte kontserbatu da, belaunaldiz-belaunaldi, aiton-amonek beren seme-alabei edo bilobei antzinako sinismenetan murgilduriko parabola eta ipuinak kontatuz.

Elkarbanatu orrialde hau!